Uundaji wa Maneno | Kiswahili Kidato cha Pili

By
Konsonanti na irabu.

Uundaji wa maneno ni ujenzi au uzalishaji au utengenezaji wa maneno mapya. Uundaji wa maneno mapya husaidia kuongeza msamiati katika lugha ili kukidhi mahitaji ya mawasiliano. Uundaji wa maneno mapya husababishwa na mabadiliko ya kiuchumi, kisiasa na kiutamaduni na maendeleo ya kisayansi yanayotokea katika jamii. Kwa mfano tunayo maneno mapya, kama vile ufisadi, uwekezaji, ukeketaji, ujasiriamali na mengine mengi kutokana na mabadiliko ya kijamii.

Uambishaji ni nini?

Uambishaji wa maneno ni kitendo cha kupata maneno kwa kubandika Mofimu kwenye kiini cha neno. Uambishaji hutokea kabla ya kiini cha neno au mzizi wa neno. Mfano kiini pig- unaweza kuunda maneno kama inapiga, anayepiga, mpigaji, amepigika nk.
Mofimu zinazopachikwa katika mizizi huitwa Viambishi.

Aina za uambishi

Kuna aina mbili za viambishi;
Viambishi awali: Hivi ni viambishi vinavyo pachikwa kabla ya kiini/mzizi wa kitenzi. Kwa mfano anaimba, viambishi awali vya kitenzi anaimba -imba- ni a- na-
Viambishi tamati: Hivi ni viambishi vinavyopachikwa baada ya kiini/mzizi wa kitenzi. Kwa mfano kitenzi anacheza, kiambishi tamati ni a- inayotokea baada ya z-

Dhima za Mofimu

Mofimu ni neno au sehemu ya neno inayobeba maana maalumu ambayo ikigawanywa katika vipande zaidi hupoteza maana. Maneno haya ni mofimu: mama, punda, wali, bunge, huru, na, ta, li, na kalamu.
Aina za mofimu

1. Mofimu huru

Ni aina ya mofimu ambayo herufi zinazoiunda huleta maana kamili. Mfano: baba, mama, shangazi, amini, imani, wewe, redio na bendera.
Mofimu tegemezi
Ni aina ya mofimu ambayo herufi zinazoiunda hazileti maana kamili. Mfano: li, na, pik.

Zifuatazo ni dhima za mofimu:

1. Huonesha nafsi

Mfano: katika neno ninacheza, mofimu ‘ni’ inaonesha nafsi ya kwanza umoja.

2. Huonesha njeo (muda)

Mfano: katika neno alikuja, mofimu ‘li’ inaonesha wakati uliopita.

3. Huonesha urejeshi

Mfano: waliolala, mofimu ‘o’ inaonesha urejeshi wa watenda.

4. Huonesha ukanushi

Mfano: sikucheza, mofimu ‘si’ inaonesha ukanushi.

Mnyambuliko

Mnyambuliko ni namna ya kuunda neno jipya kwa kutumia neno la awali kwa njia ya kulirefusha zaidi.
Mifano:
Habari - habarisha
Sasa - sasisha
Piga - pigisha

Mazingira yanayosababisha mahitaji ya maneno mapya

Yapo mazingira yanayosababisha kuwe na uhitaji wa kupata maneno mapya. Mazingira hayo ni:

1. Sayansi na teknolojia

Kukua kwa sayansi na teknolojia ni sababu ya uhitaji wa maneno mapya. Hivyo mpaka sasa tuna maneno mapya ya sayansi na teknolojia. Maneno hayo ni kama: tarakilishi, luninga n.k

2. Elimu

Katika elimu kunahitajika maneno mapya kila siku. Kwa mfano, katika taaluma kuna tafiti na gunduzi mbalimbali hivyo, maneno mapya kwa ajili ya vitu vilivyogunduliwa huhitajika.

3. Uandishi wa habari

Waandishi wa habari wanahitaji maneno mapya ili waweze kuendana na kazi yao. Neno mubashara, limepatikana katika mazingira haya.

Dhima ya mnyambuliko wa maneno

1. Kurefusha maneno

Mfano: piga, pigia, pigiwa, pigika
Cheza, chezewa, chezeka.

2. Kuongeza maneno

Mfano: bora, boresha, boreshewa.

3. Kupanua maana ya maneno

Mfano:
Piga - kukutanisha vitu kwa nguvu.
Pigia - piga kwa sababu fulani.

4. Huzalisha kauli mbalimbali

Mfano:
Piga - kauli ya kutenda.
Pigiwa - kauli ya kutendewa.

Maswali

1. Eleza maana ya viambishi awali huku ukitoa mifano.
2. Eleza kazi tano za viambishi awali huku ukitoa mifano.
3. Onyesha viambishi awali vilivyomo katika maneno yafuatayo, kisha ueleze shina la kila kimoja:
A. Mlezi B. Tuliompinga C. Wanajivisha D. Hajasoma E. Umeshiba F. Amefika
4. Eleza maana ya uambishaji.
5. Fafanua dhima ya uambishaji katika lugha.
6. Nini maana ya viambishi?
7. Onyesha namna uambishaji unavyotokea katika aina mbalimbali za maneno.
8. Eleza kazi nne za mnyambuliko katika lugha ya Kiswahili.
9. Nyambua vitenzi vifuatavyo katika kaul nne kila moja:
A. Omba B. Shawishi C. danganya D. Unga
10. Eleza maana ya jozi za maneno yafuatayo:
A. Enea, eneza B. Changanya, Changanyikiwa C. Angua, angusha D. Someka, somesha E. Tengewa, tengana
11. Geuza kauli zifuatazo katika kauli tendana:
A. Mwalimu alimsaidia mzazi kubeba mzigo.
B. Amani itatokea tu ikiwa wanachi watawaamini viongozi.
C. Mwanachama ameamua kumshika mkono mwenzake baada ya ushindi.
D. Ni kweli kwamba, Ria atamshinda Ari kesho.
E. Mshtaki ameafiki mshitakiwa alipe faini.
F. Tunga sentensi yenye vitenzi vifuatavyo:
A. Gombana B. Rudiana C. Andikiana D. Tabiriana E. Ridhiana F. peana

Popular posts from this blog

Jinsi ya Kuandika CV | Mfano wa CV Wasifu

By
Image
Kitaalamu Zaidi, Tunaweza Kukuandikia Barua ya Maombi ya Kazi na CV Uitwe Katika Usaili na Upate Kazi. Barua Tsh. 5,000/= na CV Tsh. 9,000/=. Gusa Hapa Kuwasiliana Nasi. CV au wasifu ni kitu cha lazima kwa yeyote anayeomba kazi. Watu wengi wanaokosa kazi, tatizo huwa siyo wao, bali tatizo huwa ni CV zao. Kumekuwa na makosa mengi katika uandishi wa CV jambo ambalo limesababisha watafuta kazi wengi kushindwa kuitwa kwenye usaili. Makala hii itakueleza namna sahihi ya kuandika CV, utaitwa katika ‘interview’ nyingi endapo utaandika CV sahihi. Tena nakukumbusha, kila taaluma ina aina yake ya CV, CV ya rubani haifanani na CV ya injinia. Vivyo hivyo, CV ya mpishi haifananani na CV ya Mwalimu. Pia nakukumbusha usome jinsi ya kuandika barua ya maombi ya kazi , kwani CV huenda pamoja na barua ya maombi ya kazi. CV Bora ni Ipi? Ukurasa Mmoja au Kurasa mbili hadi tatu? CV bora ni ile yenye kurasa mbili hadi tatu. Watu wengi wanapojifunza namna ya kuandika CV, wamekuwa wakiona CV zenye ukurasa...
Read More»

Jinsi ya Kuandika Barua ya Maombi ya Kazi Mwaka 2024

By
Image
Kitaalamu Zaidi, Tunaweza Kukuandikia Barua ya Maombi ya Kazi na CV Uitwe Katika Usaili na Upate Kazi. Barua Tsh. 5,000/= na CV Tsh. 9,000/=. Gusa Hapa Kuwasiliana Nasi. Umewekeza katika elimu yako, una kila sifa ya kupata kazi fulani lakini hupati kazi hiyo, inawezekana kabisa sababu mojawapo inayokufanya usipate kazi unayoitaka ni kutokujua kuandika barua ya maombi ya kazi au unapoandika, unaandika katika namna mbaya inayofanya waajiri wakupuuze. Kwa muda mrefu nimekuwa nikiulizwa na wanafunzi na wasomaji wa mtandao wangu kuhusu jinsi ya kuandika barua ya maombi ya kazi kwa kiswahili, na wengine huuliza kuhusu jinsi ya kuandika barua ya maombi ya kazi kwa kiingereza. Waombaji wengi huuliza kuhusu maombi ya kazi ya udereva, hotelini, kazi za polisi, ualimu, afya utendaji wa kijiji na kazi chungu nzima ambazo haziwezi kutosha hapa zikiandikwa. Kazi zote siku hizi zinahitaji kuandika barua, hata kama unataka kujitolea, lazima utaandika barua! Isivyo bahati ni kuwa, hata mtandaoni ...
Read More»

Vichekesho vya Kuchekesha na Kuvunja Mbavu 1

By
Image
1. Kukosa hela ni vibaya sana, unaweza kukutana na ng’ombe ukahisi wanakusema. 2. Kama huna gari , huna nyumba, huna simu na huna hela, tofauti yako na kenge ni mkia. 3. Siyo kila anayeamka saa sita mchana ni tajiri, wengine wanapunguza saa za kuteseka. 4. Mtu mmoja aliota anaendesha gari, ikakwama kwenye matope, akaanza kuisukuma. Alipoamka, akajikuta yupo na kitanda jikoni. 5. Maisha ni ya ajabu sana, unakuta mtu hajaoa lakini chumba anachoishi kuna panya wana familia zao na yeye ndiyo anawalisha. 6. Ukiwa ugenini usinyamaze sana. Wenyeji wanaweza wakadhani unafikiria kuwaua. 7. Kila mtu anauogopa usiku. Kichaa mmoja alisikika akisema, “Usiku umeingia waniroge tena.” 8. Pombe mbaya, nimekutana na mlevi anatafuta wanawake wembamba atengeneze fagio. 9. Niliwahi kupanda basi, dereva analalamika njia nzima, “Nimefanya kazi miaka mingi, mafanikio hakuna. Sasa leo mwisho.” Abiria wakaanza kuomba kushuka mmojammoja. 10. Mchana hupati hela, usiku hupati usingizi. Kwa kifupi...
Read More»