Dhima za Kategoria za Virai katika Lugha Kisintaksia

By

Lugha ya Kiswahili inazo tungo nyingi na miongoni mwa tungo hizo ni tungo kirai. Tungo zingine ni tungo neno, kishazi na sentensi. Kategoria za virai ni sifa bainifu zinazoambikwa kwenye aina za virai. Kwa upande wa maana, tungo kirai ni kipashio kidogo cha kimuundo chenye neno moja au zaidi ambacho hakina muundo wa kiima (K) na kiarifu (A). Kirai huwa na neno kuu moja linalotawala. Neno hilo linalotawala ndilo huwa aina ya kirai. Kategoria ya virai inajumuisha kirai nomino, kirai kivumishi, kirai kitenzi, kirai kielezi na kirai kihusishi. Zifuataza ni dhima za kategoria za virai katika lugha ya Kiswahili Kisintaksia.

Kirai nomino kina dhima ya kuwa kiima, yambwa, yambiwa, kijalizo cha kirai kihusishi na kinaweza kukaa mahali pengine popote ambapo nomino inakaa. Kwa mfano: Askari waaminifu waliwakamata wahalifu wetu wote kwa siku moja. Askari imetumika kama kiima cha sentesi hiyo. Katika kirai nomino, neno kuu ni nomino.

Kirai kitenzi kina dhima ya kuwa kiarifu. Kwa mfano, mama anapika chakula cha baba yake na baba. Katika mfano huo wa sentensi neno Anapika ni kiarifu na neno mama ni kiima. Hivyo kirai kitenzi kimetimiza dhima yake ya kuwa kiarifu ama kirai kitenzi kimefanya kazi ya kuwa kiarifu. Kirai kitenzi ni kirai ambacho muundo wake hutawaliwa na kitenzi.

Kirai kivumishi kina dhima ya kuwa kikumushi cha kirai nomino. Kwa mfano, Kijana mzuri mshamba. Katika mfano huo, mzuri mshamba imetumika kukumusha nomino kijana. Pia, kirai kivumishi kina dhima ya kuwa kiima katika sentensi. Kwa mfano, wakubwa wale. Kirai kivumishi ni kirai ambacho neno lake kuu ni kivumishi.

Kirai kielezi kina dhima ya kuwa kikumushi cha kirai kitenzi. Kwa mfano, anaruka kichurachura. Katika mfano huo, neno kichurachura ni kikumushi cha kitenzi anaruka. Pia kina dhima ya kuwa kiima cha sentensi kwa mfano chumbani kwangu. Katika mfano huo, neno chumbani kwangu limetumika kama kiima. Kirai kielezi ni kirai ambacho neno lake kuu ni kirai.

Kirai kihusishi kina dhima ya kuwa kikumushi cha nomino kwa mfano, matawi ya miti. Pia, kikumushi cha kitenzi (Mwalimu amesimama kwa hofu kubwa). Pia, kirai kihusishi kinafanya kazi kama kiwakilishi. Kwa mfano, kwa mganga kumewekwa dawa nyingi. Kirai kihusishi ni aina ya kirai ambacho neno lake kuu ni kihisishi.

Hivyo basi, kategoria ya virai katika lugha ya Kiswahili ina dhima zake kama ilivyoelezwa hapo juu. Virai hufanya kazi kubwa ambayo imesaidia kuipa lugha maana. Uanishaji wa virai umejikita katika aina za maneno, yaani, aina za virai zinatokana na aina za maneno. Kwa kutumia kigezo hicho ndiyo tumepata kategoria hizo za virai zilizojadiliwa.

Popular posts from this blog

Jinsi ya Kuandika CV | Mfano wa CV Wasifu

By
Image
Kitaalamu Zaidi, Tunaweza Kukuandikia Barua ya Maombi ya Kazi na CV Uitwe Katika Usaili na Upate Kazi. Barua Tsh. 5,000/= na CV Tsh. 9,000/=. Gusa Hapa Kuwasiliana Nasi. CV au wasifu ni kitu cha lazima kwa yeyote anayeomba kazi. Watu wengi wanaokosa kazi, tatizo huwa siyo wao, bali tatizo huwa ni CV zao. Kumekuwa na makosa mengi katika uandishi wa CV jambo ambalo limesababisha watafuta kazi wengi kushindwa kuitwa kwenye usaili. Makala hii itakueleza namna sahihi ya kuandika CV, utaitwa katika ‘interview’ nyingi endapo utaandika CV sahihi. Tena nakukumbusha, kila taaluma ina aina yake ya CV, CV ya rubani haifanani na CV ya injinia. Vivyo hivyo, CV ya mpishi haifananani na CV ya Mwalimu. Pia nakukumbusha usome jinsi ya kuandika barua ya maombi ya kazi , kwani CV huenda pamoja na barua ya maombi ya kazi. CV Bora ni Ipi? Ukurasa Mmoja au Kurasa mbili hadi tatu? CV bora ni ile yenye kurasa mbili hadi tatu. Watu wengi wanapojifunza namna ya kuandika CV, wamekuwa wakiona CV zenye ukurasa...
Read More»

Jinsi ya Kuandika Barua ya Maombi ya Kazi Mwaka 2025

By
Image
Kitaalamu Zaidi, Tunaweza Kukuandikia Barua ya Maombi ya Kazi na CV Uitwe Katika Usaili na Upate Kazi. Barua Tsh. 5,000/= na CV Tsh. 9,000/=. Gusa Hapa Kuwasiliana Nasi. Umewekeza katika elimu yako, una kila sifa ya kupata kazi fulani lakini hupati kazi hiyo, inawezekana kabisa sababu mojawapo inayokufanya usipate kazi unayoitaka ni kutokujua kuandika barua ya maombi ya kazi au unapoandika, unaandika katika namna mbaya inayofanya waajiri wakupuuze. Kwa muda mrefu nimekuwa nikiulizwa na wanafunzi na wasomaji wa mtandao wangu kuhusu jinsi ya kuandika barua ya maombi ya kazi kwa kiswahili, na wengine huuliza kuhusu jinsi ya kuandika barua ya maombi ya kazi kwa kiingereza. Waombaji wengi huuliza kuhusu maombi ya kazi ya udereva, hotelini, kazi za polisi, ualimu, afya utendaji wa kijiji na kazi chungu nzima ambazo haziwezi kutosha hapa zikiandikwa. Kazi zote siku hizi zinahitaji kuandika barua, hata kama unataka kujitolea, lazima utaandika barua! Isivyo bahati ni kuwa, hata mtandaoni ...
Read More»

Vichekesho vya Kuchekesha na Kuvunja Mbavu 1

By
Image
1. Kukosa hela ni vibaya sana, unaweza kukutana na ng’ombe ukahisi wanakusema. 2. Kama huna gari , huna nyumba, huna simu na huna hela, tofauti yako na kenge ni mkia. 3. Siyo kila anayeamka saa sita mchana ni tajiri, wengine wanapunguza saa za kuteseka. 4. Mtu mmoja aliota anaendesha gari, ikakwama kwenye matope, akaanza kuisukuma. Alipoamka, akajikuta yupo na kitanda jikoni. 5. Maisha ni ya ajabu sana, unakuta mtu hajaoa lakini chumba anachoishi kuna panya wana familia zao na yeye ndiyo anawalisha. 6. Ukiwa ugenini usinyamaze sana. Wenyeji wanaweza wakadhani unafikiria kuwaua. 7. Kila mtu anauogopa usiku. Kichaa mmoja alisikika akisema, “Usiku umeingia waniroge tena.” 8. Pombe mbaya, nimekutana na mlevi anatafuta wanawake wembamba atengeneze fagio. 9. Niliwahi kupanda basi, dereva analalamika njia nzima, “Nimefanya kazi miaka mingi, mafanikio hakuna. Sasa leo mwisho.” Abiria wakaanza kuomba kushuka mmojammoja. 10. Mchana hupati hela, usiku hupati usingizi. Kwa kifupi...
Read More»